National Education Policy 2020 : राष्ट्रसमोर असणाऱ्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी मनुष्यबळ हे सर्वात महत्वपूर्ण संसाधन आहे. राष्ट्रातील नागरिक सक्षम असतील तर ते राष्ट्र समोरील आव्हानांचे रूपांतर संधीमध्ये करू शकतात त्यामुळे राष्ट्रातील नागरिकांना सक्षम बनविणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे यासाठीचे एकमेव साधन म्हणजे शिक्षण होय याच उद्देशाने प्रत्येक राष्ट्र आपले स्वतंत्र असे राष्ट्रीय शिक्षण धोरण ठरवित असते.
भारतात सर्वात पहिले राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 1968 साली तर दुसरे राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 1986 साली राबविण्यात आले. 1992 साली काही सुधारणा करण्यात आल्या आणि त्या आता गायक अमलात आणल्या जात आहे. मागील 34 वर्षापासून राष्ट्राच्या शिक्षण धोरणामध्ये अमुलाग्र असा बदल झालेला दिसून येत नाही.
या उलट देशाच्या व नागरिकांच्या सामाजिक आर्थिक आणि शैक्षणिक गरजा मात्र वेगाने बदलत आहे. त्यातूनच राष्ट्रसमोर अनेक आव्हाने आणि संधी निर्माण होत आहेत. भविष्यातील या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी आणि येणाऱ्या संधीचा उपयोग करून घेण्यासाठी राष्ट्रातील नागरिकांना कुशल बनविणे अत्यंत गरजेचे आहे.
या सर्व बाबी लक्षात घेऊन NEP 2020 ची मांडणी करण्यात आलेली आहे. हल्लीच्या युगात तंत्रज्ञानाचा जो वापर होत आहे याची दखल घेऊन शिक्षणाची धोरणे अध्ययन-अध्यापन मूल्यमापन यामध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर केला जावा असे अपेक्षित आहे.
नक्कीच नव्हे तर दिव्यांगांना अध्यापनात येणाऱ्या अडचणी दूर करण्यासाठी देखील याचा वापर व्हावा अशी अपेक्षा व्यक्त केलेली आहे. सध्याच्या माहिती तंत्रज्ञान युगामध्ये माहिती मिळवण्याचे अनेक स्त्रोत उपलब्ध झालेले आहेत .
त्यामुळे अभ्यासक्रमातील माहितीचे ओझे कमी करून अध्यापनामध्ये संकल्पनांच्या आकलनावर भर दिला पाहिजे असे नमूद केले आहे वर्गातील विद्यार्थ्यांच्या विविध क्षमता शोध घेऊन त्यांच्या विकासासाठी चे उपक्रम आयोजित केले पाहिजे.
राष्ट्रीय शिक्षण धोरणामध्ये सर्वात अधिक भर चिकित्सक व सर्जनशील विचारशक्ती विकसित करण्यावर दिला आहे विद्यार्थ्यांचे एक क्षमतांच्या विकासाला प्रोत्साहन देणे अपेक्षित आहे इतकेच नव्हे तर धोरणाचे अंमलबजावणी करताना वेळोवेळी आढावा घेणे अपेक्षित आहे.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 ची पार्श्वभूमी व स्वरूप काय आहे?
1986 च्या राष्ट्रीय शिक्षण धोरणानंतर जवळपास 34 वर्षानंतर देशाचे तिसरे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण सादर केले गेले हे शिक्षण धोरण भारताला केंद्रस्थानी मानून सर्वांना उच्च दर्जाचे शिक्षण प्रदान करून आपल्या राष्ट्राला सातत्याने न्याय व चैतन्यमय ज्ञान संपूर्ण समाजामध्ये परिवर्तित करण्यात योगदान देण्याची दूरदृष्टी ठेवते.
त्यामुळे येणाऱ्या काळात शिक्षण क्षेत्रात अमुलाग्र बदल अपेक्षित आहे. हे NEP 2020 ( National Education Policy 2020) प्रत्यक्ष राबविण्यात आधी समजून घेणे गरजेचे आहे.
डॉक्टर के कस्तुरी रंगन यांच्या अध्यक्षतेखाली नेमलेल्या समितीने पूर्व प्राथमिक शिक्षणापासून उच्च शिक्षणापर्यंत तसेच व्यावसायिक शिक्षणापर्यंत विस्तृतपणे अनेक गोष्टींचा विचार करून 484 पोस्टाचा मसुदा आराखडा 31 मे 2019 रोजी सादर केला.
त्यावर विचार विनिमय करून सुधारणा सुचवण्याची संधी समाजातील सहभागीदारांना दिली आलेल्या सूचनांच्या विचारांची 66 पृष्ठांच्या धोरणांच्या दस्तावेज झाला 29 जुलै 2020 रोजी केंद्रीय मंत्रिमंडळाकडून मान्यता मिळाली यामध्ये एकूण चार विभाग केलेले आहेत.
- शालेय शिक्षण
- उच्च शिक्षण
- लक्ष करावयाचे इतर काही मुद्दे
- प्रत्यक्षात धोरण अंमलबजावणी होण्यास साठीच्या बाबी
हेही वाचा :
12 वी नंतर चांगले कोर्स कोणते आहेत ? वाचा
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 आधारित पाच मूलभूत स्तंभ
- सर्वांना सहज शिक्षण
- समता
- गुणवत्ता
- परवडणारे शिक्षण
- उत्तरदायित्व
शालेय शिक्षणाची नवीन रचना राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 नुसार
5+3+3+3+4 अशी नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाची ( National Education Policy 2020) रचना आहे.
राष्ट्रीय शिक्षण धोरणाची तत्वे
- तार्किक विचार आणि कृती करण्यासाठी सक्षम असलेल्या आणि करुणा, सहानुभूती ,धैर्य आणि चिकाटी विज्ञानादीष्टीकर, संरचनात्मक, कल्पनाशक्ती ,नैतिक बांधिलकी आणि मूल्य असलेल्या व्यक्तींचा विकास करणे.
- परिकल्पित ,न्याय, सर्वसमावेशक आणि विविध पूर्ण समाजाच्या निर्मितीत सहभाग घेणारे कार्यक्षम आणि चांगल्या प्रकारे योगदान देणारे नागरिक तयार करणे.
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020: वैशिष्ट्ये | National Education Policy 2020
- मुक्त शिक्षण प्रणालींचा विचार
- बहुभाषिकता
- अनुभव आधारित शिक्षण कला आणि खेळ यांचे एकात्मिकरण
- अभ्यासक्रमाचे स्वरूप विशिष्ट विषय कौशल्य आणि क्षमता
- अभ्यासक्रम निवड लवचिकता
- मूल्यमापनातील परिवर्तन
- शिक्षकांचा सातत्यपूर्ण व्यावसायिक विकास आणि शिक्षक शिक्षणाचे बदलते स्वरूप
- शैक्षणिक संरचना/ प्रतिबंध :
5+3+3+3+4 इयत्ता पहिली वय वर्ष सहा वर्षापासून सुरू होते. नवीन संरचनेनुसार वय वर्ष तीन पासून प्रारंभिक बाल व्यवस्था संगोपन आणि शिक्षणाचा मजबूत पाय देखील समाविष्ट केला आहे ज्याचा उद्देश अधिक चांगले सर्वांनी शिक्षण विकास आणि हित यांना चालना देणे हा आहे.
- विद्यार्थ्यांसाठी संधी: National Education Policy 2020
- शालेय शिक्षणापासून ते उच्च शिक्षणापर्यंत शैक्षणिक दर्जा उंचावण्यावर या शिक्षण धोरणात भर दिल्यामुळे दर्जेदार शिक्षण मिळण्याची संधी निर्माण होते.
- बाल्यावस्थेतील प्रारंभिक शिक्षणाचा शालेय शिक्षणाच्या आकृतीबंध मध्ये समावेश केल्यामुळे भरल्यावस्थेपासून अतिशय उत्तम दर्जाचे शिक्षण मिळण्याची संधी निर्माण होते.
- अभ्यासक्रम निवडीच्या लवचिक धोरणामुळे या शिक्षण धोरणानुसार विद्यार्थी त्यांच्या आवडीनुसार व गरजेनुसार शिक्षण घेऊ शकतात.
- पूर्व माध्यमिक स्तरावर कोडींग व माध्यमिक स्तरावर आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स सारखे विषय शिकविले जाणार असल्यामुळे विद्यार्थी तंत्रज्ञान कुशल होण्यास संधी मिळते.
- प्रात्यक्षिक व अनुभवावर आधारित अध्ययन अध्यापनास प्रोत्साहन देण्याच्या धोरणामुळे रोजगार सक्षम बनविणाऱ्या कौशल्यांचा विकास करण्याची संधी विद्यार्थ्यांना मिळते.
- ऑनलाईन किंवा ऑफलाइन यापैकी कोणत्याही माध्यमातून शिक्षण घेण्याची संधी विद्यार्थ्यांना निर्माण करून दिली जाणार आहे, त्यामुळे या धोरणाच्या माध्यमातून विद्यार्थी स्वतःच्या सोयीनुसार व वेळेनुसार शिक्षण घेऊ शकतात.
- गुणवत्ता विकासासाठी व सर्वांना शैक्षणिक संधी निर्माण करण्यासाठी विविध शिष्यवृत्तीचे प्रयोजन या शिक्षण धोरणात करण्यात आले आहे.
- मातृभाषा बरोबरच शालेय स्तरावर किंवा उच्च शिक्षणामध्ये परकीय पक्षांची शिक्षण घेण्याचे धोरण बहुभाषिक बनवण्यासाठी उत्तम संधी निर्माण करते.
- शिक्षकांसाठी संधी ( Opportunities for teachers ) :
- गुणवंत व्यक्ती संधी
- जास्तीत जास्त मुलांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणण्यासाठी नवीन शैक्षणिक संस्थांची उभारणी करणे आणि शिक्षण क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराची संधी उपलब्ध करून देणे.
- शिक्षण क्षेत्रात कार्यरत असणाऱ्या व्यक्तीने सातत्याने आपला व्यवसायिक विकास केला पाहिजे हे या धोरणात अपेक्षित आहे.
- विविध शैक्षणिक विभागांचे किंवा संस्थांचे एकत्रित करून शिक्षकांना राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर काम करण्याची संधी निर्माण करून दिली आहे.
- विविध अध्यापन पद्धती व तंत्रज्ञानाची मदत घेऊन शिक्षकांना नवोक्रम राबवण्यास व गुणवत्ता विकास करण्यास संधी निर्माण करून देण्यात आली आहे.
- संशोधन कार्यास विविध माध्यमातून निधी उपलब्ध करण्याचा प्रयत्न व दोनच्या माध्यमातून केला जाणार असल्याचे लक्षात येते, त्यामुळे संशोधन व गुणवत्ता या दोन्ही कार्यात गतिमानता येईल.
National Education Policy 2020 नुसार मूल्यांकन पद्धतीत बदल कसा असेल.
आपण सध्या विद्यार्थ्यांच्या सामूहिक परीक्षेच्या श्रेणीच्या आधारे प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या संपादनाबाबतचे निष्कर्ष काढत आहोत या ऐवजी आता प्रत्येक मुलाच्या अध्ययनिश्वतीचा शोध घेऊन त्यांच्या संपादनाच्या आधारे विद्यार्थ्यांचे मूल्यांकन केले जाते.
बोर्ड परीक्षा या अधिक लवचिक होणे, तसेच त्यामध्ये आशय संपादन आयोजित क्षमता विकास कितपत झाला आहे हे पाहण्यावर भर असावा. विद्यार्थ्याला मूलभूत संकल्पना समजले आहेत की नाही हे पाहिले जावे. त्यासाठी उच्च क्षेत्रीय प्रश्नांचा वापर केला जावा.
विद्यार्थ्यांची प्रगती समजण्यासाठी AI सारख्या तंत्रज्ञानाची मदत घ्यावी. देशांमध्ये विविध राज्यांमध्ये असणाऱ्या बोर्ड परीक्षांमध्ये सहयोगिता आणण्यासाठी राष्ट्रीय मूल्यांकन केंद्र म्हणून PARAKH स्थापना केली आहे. देशामध्ये सामाजिक उत्सव दर्जाच्या कलचाचण्या घेण्यासाठी नॅशनल टेस्टिंग एजन्सी ( NTA ) काम करेल. सध्या NEET, JEE,CUET परीक्षांसाठी हे केंद्र मदत करीत आहे.
नवीन शिक्षण धोरणानुसार शिक्षक शिक्षण कसे असेल
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 मध्ये शिक्षकांना अनन्य साधारण महत्व दिले आहे. गुणवत्त धारक शिक्षक हवे व म्हणूनच त्यांचे प्रशिक्षण देखील गुणवत्ता पूर्ण हवे. हे प्रशिक्षण आता चार वर्ष दोन वर्ष व एक वर्ष मुदतीचे असे असणार आहे.
साहजिकच D.Ed , D.EL.ED, हे कोर्सेस असणार नाही. या ऐवजी विद्यार्थी बारावी पास होऊन चार वर्षाचा B. ed अभ्यासक्रम पूर्ण करतील.
b.ed अभ्यासक्रमात तंत्रज्ञान, सामाजिक शास्त्रे, विज्ञान याशिवाय अध्यापन शास्त्र, मानसशास्त्र या विषयांचा मुख्यतः समावेश असेल.
राज्य अभ्यासक्रम आराखडा पायाभूत स्तर – 2023 | NEP 2020
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 नुसार शैक्षणिक स्तराची पुनर्रचना करण्यात आली. यामध्ये बालकाच्या प्रारंभिक बाल्यावस्था मधील संगोपन व शिक्षण या दोन्ही बाबींचा महत्त्वपूर्ण विचार करून वय वर्ष तीन ते आठ या वयोगटासाठी राज्य अभ्यासक्रम आराखड्याची निर्मिती करण्यात आली आहे.
या धोरणात सुसविल्यानुसार, 5+3+3+3+4 या नवीन संरचनेमध्ये पहिल्या पाच वर्षाच्या टप्प्याला पायाभूत स्तर असे संबोधण्यात आले आहे.
प्रारंभिक बाल व्यवस्था संगोपन व शिक्षण बालकाच्या आयुष्यातील ही पहिली आठ वर्षे अत्यंत महत्त्वपूर्ण असतात. व्यक्तीच्या जीवनातील कोणत्याही टप्प्यापेक्षा या टप्प्यावरील विकासाची गती ही अधिक वेगवान असते. मेंदू शास्त्र विषयक संशोधनानुसार, व्यक्तीच्या मेंदूचा 85 टक्के पेक्षा जास्त विकास वयाच्या सहा वर्षापर्यंत होतो.
वरील आराखड्यामध्ये प्रामुख्याने वय वर्ष तीन ते आठ या वयोगटाचा विचार शिक्षण प्रक्रियेच्या दृष्टीने केला असला, तरी वय वर्ष शून्य ते तीन वयोगटाच्या बालकांच्या विकासाच्या पैलूंचा विचार देखील या आराखड्यामध्ये करण्यात आलेला आहे.
आराखड्याचे प्रमुख ध्येय | National Education Policy 2020
वय वर्ष तीन ते आठ या व गटातील प्रत्येक बालकाला लवकरात लवकर मोफत, सुरक्षित, गुणवत्तापूर्ण आणि वैकासिक दृष्ट्या सुयोग्य वातावरण मिळवून देणारे प्रारंभिक बाल्यावस्था संगोपन व शिक्षण सहज उपलब्ध करून देणे हे प्रमुख ध्येय आहे.
Conclusion :
अशाप्रकारे ,नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (National Education Policy 2020) याबाबत संपूर्ण माहिती आपण अभ्यासली आहे. परंतु हे शैक्षणिक धोरण यामध्ये अजून भरपूर काही मुद्दे आहेत. त्याची अधिक माहिती तुम्हाला गव्हर्मेंट च्या ऑफिशियल संकेतस्थळावर नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 pdf स्वरूपात उपलब्ध होईल. सर्वांना याबाबत माहिती असणे गरजेचे आहे त्यामुळे सर्वांना हे नक्की शेअर करा.